محمد جعفری

حدود صد سال قبل، شرکت نفت ایران و انگلیس مناطقی چون آبادان و مسجد سلیمان را برای اسکان نیروی کار صنعت نفت در خوزستان انتخاب نمود. این مناطق بعدها نقش مؤثری در شکل دادن به شهرسازی مدرن کشور ایفا کردند و در عین حال الگوی تأسیس شرکت ـ شهرهای صنعتی بعدی شدند.

در طول قریب به نیم قرن فعالیتِ این شرکت که تا ملّی شدن صنعت نفت ادامه داشت، شهرسازی نفتی در ایران متکی بر تجربه شرکت ـ شهرهای الگوگرفته از غرب، شهریتی مدرن به وجود آورد که اگرچه به شدت مبتنی بر سلسله مراتب طبقاتی- شغلی بود اما تولید و بازتولید نیروی کار صنعتی جدید را امکان‏پذیر کرد.(اطهاری کمال،۱۳۷۰)

سیاست شهری و تأمین مسکن کارکنان نفت در دوره های گوناگون دستخوش تحولات زیادی شده که بازبینی آن، بخش مهمی از تاریخ اجتماعی صنعت نفت در جامعه ایران محسوب می شود. این تحولات سه دوره متمایز را در بر می‌گیرد: دوره اول شامل دهه سی و چهل شمسی است که شاهد تداوم ساخت شرکت ـ شهرهای سلسله مراتبی هستیم. دوره دوم ادامه شهرک سازی‌های نفتی با سیاست «انقلابی» و کاهش فاصله طبقاتی در دوره جنگ ایران و عراق است و دوره سوم دوره رهاسازی توسعه شهری در روند سرمایه‌گذاری‌های خارجی در منطقه پارس جنوبی طی دهه هفتاد و هشتاد را در بردارد.

اگر جنگ هشت ساله  ایران و عراق برخی از این شهرها را ویران نمی کرد و جمعیت آنها را پراکنده نمی ساخت شاید امروز هنوز هم نمونه های قابل توجهی از شهریت های مدرن مبتنی بر “رفاه عمومی” اوایل قرن بیستم در خوزستان مشاهده می شد(احسانی کاوه،۱۳۷۸)

با مقایسه تجربه آبادان و عسلویه می توان اقبال عمومی نسبت به زندگی در آبادان آن روز را درجاذبه های درونی آبادان آن سال ها یافت.

جاذبه های اقتصادی:

• قحطی های شدید و متناوب در مناطق جنوب ایران
• درآمد بالای کارکنان صنعت نفت در آن دوره
• ایجاد زنجیره مشاغل گوناگون با درآمدهای مکفی در شهر نوین آبادان
• ایجاد مسیر مهاجرت از مناطق توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته به سمت آبادان

جاذبه های اجتماعی:

• به وجود آمدن اولین مراکز تفریحی مدرن در آبادان
• در هم تنیدگی صنعت و مدنیت(شهر و پالایشگاه)
• اهمیت به خدمات رفاهی پرسنل و تکریم کارکنان با توجه به طبقه کاری
• داشتن نظم خاص و بالا بودن استانداردهای زندگی در آن دوره

جاذبه های فرهنگی:

• فاصله شدید طبقاتی مبدا و مقصد مهاجرین
• به وجود آمدن مراودات جدید فامیلی بین ساکنان
• ایجاد نظام شهرنشینی جدید در شهر- شرکت های منطقه

جاذبه های سیاسی:

• درصد بالای تامین امنیت(۲۰۱۵، Liro jussila)
• رفت و آمد آسان نسبت به بازارکار کشورهای حاشیه خلیج فارس

امروز قریب به دو دهه از آغاز بهره‌برداری از منابع گاز عسلویه و توسعه منطقه ویژه اقتصادی انرژی در منطقه پارس جنوبی می گذرد. در سال های اوج فعالیت پارس جنوبی حدود هفتاد هزار نیروی کار متخصص، ماهر و ساده از سراسر کشور به این منطقه روی آوردند.

وزارت نفت جز احداث مسکن برای حدود دو هزار متخصص و مدیر و کارمند خود در شهرک جم در جوار شهرک توحید و احداث اردوگاه در داخل منطقه آزاد برنامه دیگری برای اسکان کارکنان نفت و ساماندهی اسکان کارکنان صنایع مرتبط نداشت. در نتیجه، عمده نیروی کاری که به منطقه آمده در روستاهائی مقیم شدند که به شدت در معرض آلودگی مشتقات گازی قرار دارند. بسیاری از کارشناسان محیط ‏زیست بر این باورند که علاوه بر آلودگی اولیه راه‌اندازی واحدهای پتروشیمی و پخش آمونیاک و اوره ناشی از فعالیت آن ها در آینده آلودگی زیست‌محیطی روستاها و شهرهای عسلویه و نخل تقی را به شدت افزایش داده است. (خاتم اعظم، ۱۳۸۵)

به جرات می توان گفت در بحث روان شناسانه یکی از مهم ترین مولفه های مغفول در عدم توفیق دولت در مستقر نمودن و بالا بردن ضریب ماندگاری نیرو در پارس جنوبی عدم توجه به مقوله مالکیت روان شناختی بوده است.

مالکیت روان شناختی به عنوان عامل مثبت در خصوص تاثیر عملکرد انسانی مورد ارزیابی قرا  می گیرد(۲۰۰۸، Jane B Avey) در این نوع مالکیت مولفه های عاطفی نقش بسیار پررنگی دارند و شاید بتوان گفت مهم ترین جنبه این مالکیت حس عاطفی آن باشد.(۲۰۱۱، Suzane B Shu) مالکیت روان شناختی به عنوان یک سازه شناختی عاطفی توصیف شده است و حالتی است که در آن افراد احساس می کنند، هدف  مالکیت یا جزئی از آن (از نظر ماهیت، چه مادی و چه غیرمادی)، به آنها تعلق دارد.”آن مال من است” به طوری که این حس، آگاهی فردی، اندیشه ها، عقاید و باورهای معطوف به هدف را منعکس  می کند.(آذرنوش فاطمه، ۱۳۹۱)

البته برای عدم تقویت مالکیت روان شناختی در پارس جنوبی دلایل زیادی می توان برشمرد که از حوصله این مطلب خارج است، ولی شاید از مهم ترین آن ها بتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• سیستم کار روزکار بودن همه کارکنان مستقر در آبادان و سیستم اقماری پارس جنوبی
• عدم وجود شهرهای پر جمعیت پیرامون عسلویه
• وجود تفریح گاه و تفرج گاه های متعدد در اطراف آبادان و نبود آن در عسلویه
• در بن بست بودن عسلویه و وجود شبکه ریلی در کنار آبادان

با اوصاف پیش گفته می توان به راحتی دید که در قطعه تاریخی تبدیل عسلویه از بیابانی برهوت به نماد پیشرفت تکنولوژیک ایران در منطقه خاورمیانه، شاید از منظر توسعه صنعتی قابل توجه باشد، ولی دولت در زمینه استقرار نیرو در آن منطقه و حتی مناطق پیرامونی و نیز تقویت حس تعلق خاطر و ارتباط عاطفی بین کارکنان شرکت های مختلف و منطقه توفیقی نداشته است.

تحقیقات جدید نشان داده است که این حس مالکیت تاثیر مستقیمی بر راندمان کاری در شرکت های تولیدی دارد. به این معنی که هرچه این حس (مالکیت روان شناختی قوی تر باشد، فرد سعی در بهتر نشان دادن کوچه، محله، شهر و حتی محل کار خود دارد.(۲۰۰۴،LINN VAN DYNE) در بعضی افراد حس مالکیت روان شناختی به گونه ای قوت می گیرد که حتی این حس را به اشیاء پیرامون خود نیز تعمیم می دهند و حس تعصب خاصی نسبت به آن ها پیدا می کنند..(۲۰۰۲، JON.L.PIERCE)

به راحتی قابل مشاهده است که شاغلین در پالایشگاه آبادان و فرزندان آن ها حتی در آوارگی بعد از جنگ نیز با وجود عدم رجعت به آبادان بازهم خود را "آبادانی" می نامیدند و با مرور خاطرات خوش خود از دوران شکوفایی صنعتی آبادان اصرار در قبولاندن آن به نسل آبادانی ندیده نیز داشته و دارند. پرسش اینجاست که: آیا خاک آبادان از عسلویه گیراتر بود؟ در صورت منفی بودن پاسخ، آیا می توان انتظار داشت نسل های بعدی غیربومیان عسلویه نیزخود را اهل آن جا بدانند و از این حس تعلق، احساس رضایت نمایند؟

در حال حاضر کاربردی ترین پیشنهاد با توجه به امکان عقد قراردادهای سایر میادین موجود در استان، می تواند پیگیری احداث شرکت-شهری مدرن با مکان یابی مناسب، پیش بینی استقرار کلیه امکانات استاندارد و نیز رفع محدودیت های موجود در راه احداث این شهر  برای سکونت حداقل پانصدهزار نفر در افق بیست ساله باشد.

منابع و ماخذ در دفتر «خلیج فارس» محفوظ است.