تاریخچه تعزیه در ایران:
کربلا تنها یک مکان نیست، کربلا به واسطه‌ی عاشورای حسین است که کربلا می‌شود و باز به سبب اوست که فرهنگ تعزیت عاشورایی ادامه پیدا می‌کند. بی‌گمان از ریشه‌دار‌ترین و باشکوه‌ترین مناسک مذهبی و فرهنگی ایرانیان دهه‌ی اول ماه محرم است.
پدیده‌ای است که مردم در آن نه سرما و گرمارا می‌شناسند و نه مصائب و سختی‌ها را. پدیده‌ای است که از دل جامعه بیرون می‌آید و بی‌هیچ برنامه‌ریزی حکومتی سال‌هاست که با شکوه هر چه تمام‌تر اجرا می‌شود؛به گونه‌ایی که دیگر عاشورا بخشی از فرهنگ دیرینه‌ی ماست.
شبیه‌خوانی یا تعزیه، نمایشی است که در اصل بر پایه‌ی قصه‌ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب خاندان پیامبر اسلام و خصوصاً وقایع و فجایعی که در محرم سال 61 ه ق در کربلا برای امام حسین (ع) و خاندانش پیش آمد؛ ولی به زودی گسترش یافت و همه‌ی جنبه‌های داستانی و تفننی فرهنگ مردم را شامل شد.
درباره‌ی شروع عزاداری شیعیان به صورت گسترده “ابن کثیر شامی” در تاریخش آورده است که “معزالدوله دیلمی” دستور داد در دهه‌ی محرم تمامی بازارهای بغداد را سیاه‌پوش کردند و به عزاداری سیدالشهدا(ع) پرداختند و گویا در همان زمان مراسم شبیه‌خوانی به صورت صامت اجرا می‌شده است. تا اینکه از زمان صفویه شبیه‌خوانی به صورت تقریباً امروزی شکل گرفت.
“تاورنیه = taverniyeh“سیاح اروپایی در سفر خود مراسم تعزیه را در حضور شاه صفی دوم صفوی در اصفهان دیده است و آن را در سفرنامه‌ی خود وصف می‌کند.
« در بعضی از این عماری ها طفل هایی شبیه نعش خوابیده بودند و آن هایی که دور عماری را احاطه کرده بودند گریه و نوحه و زاری می کردند. این طفلان شبیه دو طفل امام حسین (ع) هستند که بعد از شهادت امام، خلیفه ی بغداد آن ها را گرفت و به قتل رسانید.»
در زمان کریم خان زند در تعزیه اصلاحاتی صورت گرفت و اشعار تعزیه از سادگی و عامیانه بودن در آمد. یکی دیگر از سیاحان اروپایی”ویلیام فرانکلین” است که تعزیه‌ی حضرت قاسم را در شیراز دیده است و به تشریح عروسی قاسم می‌پردازد.
«یکی از جالب ترین برنامه های عزاداری نمایش عروسی قاسم جوان، پسر امام حسن (ع) با دختر امام حسین(ع) است. این عروسی البته هیچ زمانی تحقق نیافت زیرا که قاسم در یکی از نبرد های کنار فرات، در روز هفتم ماه محرم به شهادت رسید. پسر جوانی نقش عروس را با همه ی تزئینات یک عروس بازی می کرد. او همراه با دیگر زن های خانواده و با لحنی اندوه بار شعری را می خواند که مربوط به سرنوشت تراژدیک شوهرش و قتل او توسط کافران بود. نمی توان دقایقی که اینان از هم جدا می شدند را فراموش کرد. وقتی شوهر، نامزد جوانش را ترک می گفت تا به جبهه رود با او لطیف ترین وداع ها را انجام می دهد. بعد، به هنگام رفتن جامه ی سوگواری به او داد و دختر جامه را بر روی شانه ی خود انداخت.»
در زمان قاجار باز هم تغییر و تحول در مراسم تعزیه به وجود آمد؛ به طوری که دوازده مجلس تعزیه در زمان زند به پنجاه مجلس در زمان فتحعلی شاه رسید.
اوج و عظمت تعزیه و توجه به آن در دوران پنجاه ساله‌ی پادشاهی ناصرالدین شاه است. در این زمان تعزیه بسیار مجلل و باشکوه برگزار می‌شد و شخص شاه علاقه‌ی زیادی به این مراسم داشت.
در همین زمان تعزیه نه تنها در تهران، دارالخلافه‌ی ایران، که در بسیاری از شهرها و روستاها برگزار می‌شد تا جایی که در بعضی از جاها برای هر روز از سال تعزیه‌ای داشتند.
سابقه‌ی تعزیه در جم:
در همان زمانی که تعزیه در اوج عظمت و رونق خود بود، یعنی در اواسط دوران ناصری در حدود سال‌های 1280 ه. ق. تا 1285 ه. ق. در مسافرتی که “محمد علی خان جمی” متوفی 1299 ه. ق. به شیراز داشت با مراسم تعزیه از نزدیک آشنا شد. خان بسیار مایل شد که این مراسم را با تمام جزییاتش در جم به اجرا در آورد و این شد که در سال بعد نسخه‌خوان‌هایی از شیراز به جم دعوت کرد و این گروه شیرازی چندین سال باهزینه‌ی وی در جم به اجرای مراسم تعزیه پرداختند. این مراسم با استقبال زیاد مردم جم روبرو شد؛ به طوری که بعد از آشنایی مردمان جم با این مراسم، خود به ایفای نقش‌های تعزیه پرداختند.
نمونه مهر مرحوم محمد علی خان موسس تعزیه در جم(متوفای1299)ه.ق
نحوه ی برگزاری تعزیه در جم
از ویژگی های تعزیه ی جم که به آن، عظمت و جلوه ای خاص داده است، برگزاری میدانی آن می باشد؛ یعنی بر خلاف بیشتر نقاط کشور که تعزیه در تکیه یا سالن و بر روی سن اجرا می شود، این آئین در جم در میدانی وسیع به اجرا در می آید. در ابتدا امام و اهل بیت سوار بر اسب وارد صحنه می شوند و آن گاه اشقیا نیز به همان صورت سواره وارد می شوند. در قسمت هایی از تعزیه، تعزیه خوان ها سوار بر اسب به تاخت و تاز می پردازند و صحنه هایی از نبرد عاشورا را در ذهن تماشاگر تداعی می کنند.
نسخه‌های تعزیه‌ی جم:
بنابر آنچه بزرگان جم نقل می‌کنند بیشتر نسخ تعزیه‌ی جم را جناب محمد علی خان از مرودشت و بعضی هم از شیراز جمع‌آوری و استنساخ کرده است.
به تحقیق نسخه‌های تعزیه‌ی جم از قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه‌ی کشور است که تاکنون به همان سبک و سیاق قدیم باقی مانده است و هیچ گونه تغییری درآن به وجود نیامده است.
در زمان‌های گذشته که وسایل نوشتاری امروزی و کپی و …. نبود عده‌ای برای حفظ این نسخه‌ها مرتب نسخه‌ها را بازنویسی می‌کردند و بدین وسیله این میراث گران‌بها را به دست ما رسانیده‌اند.
اگر چه عقیده بر این است که در مراسم تعزیه‌ی جم و نسخ آن هیچ گونه دخل و تصرفی صورت نگرفته؛ اما بنابر آنچه مرحوم حسین یوسفی متوفی 1367 ه. ش. در دست‌نوشته‌های خود به نام”آیینه‌ی جم” نقل کرده است، بزرگان جم که اغلب صاحب ذوق و آشنا به آرایه‌های بدیع ادبی بوده اند، بسیاری از اشعار تعزیه را از شکل عامیانه و ساده به صورت اشعاری نغز و ادبی در آورده‌اند. از جمله‌ی این بزرگان مرحوم حاج حسین خان جمی متوفی 1326 ه. ق.است که با حفظ اصل موضوع اشعار تعزیه را از صنایع بدیع ادبی سرشار نموده و بدین گونه باعث استحکام ادبی آنها شده است.
مجالس تعزیه در جم:
در زمان محمد علی خان و علی اکبر خان و حاج حسین خان حدود 72 مجلس تعزیه در جم به اجرا در می‌آمده است که به علل زیادی، بسیاری از این مجالس و نسخه‌های آن از میان رفته است؛ بسیاری از نسخه‌ها به علت بی‌توجه ی زیر آوار ماند و پوسید و هم‌چنین در سال 1340 ه. ق که ناصر خان قشقایی به جم حمله کرد بسیاری از وسایل و ادوات و نسخه‌های تعزیه نیز به غارت می‌رود. این عوامل موجب شد که از میان بیش از 70 مجلس قدیم تعزیه، فقط 13 مجلس باقی بماند که از جمله‌ی آنها می‌توان به تعزیه‌ی دهه‌ی اول محرم و تعزیه ورود اهل بیت به کوفه و نیز تعزیه شهادت موسی بن جعفر (ع) اشاره کرد. اما تعزیه‌ی ماه صفر که در سال‌های اخیر در جم اجرا می‌شود با همت حاج محمد حسین خطیب و هیئت تعزیه از علامرودشت و شیراز و مرودشت جمع‌آوری شده است.
مقام‌های تعزیه‌ی جم:
با نگاهی به تعزیه‌ی جم و دقت در مقام‌های آن متوجه می‌شویم که دقیقاً بر اساس دستگاه‌های موسیقی اصیل ایرانی است و تعزیه‌خوان جمی بدون اینکه مقام‌ها رابه نام بشناسد، آنها را به خوبی و زیبایی اجرا می‌کند. “اولیاخوان‌ها” معمولا در دستگاه‌های چهارگاه و شور و ماهور و نوا می‌خوانند اما اشقیاخوان‌ها معمولاً ساده می‌خوانند.
در این میان امام هم در تعزیه‌ی جم با مقامی ساده می‌خواند. البته نقل می‌کنند که تا زمان احمد خان جمی که ایفاگر این نقش در تعزیه بوده است، امام نیز با همان مقام علی اکبر و قاسم می‌خوانده؛ ولی به علت مشکلی که در حنجره‌ی ایشان (احمد خان ) به وجود آمده ایشان این سبک خواندن را برای نقش امام انتخاب کرد.
نقش تعزیه در اتحاد و همدلی مردم جم:
همان طور که می‌دانیم در زمان قدیم در جم نیز به سان دیگر نقاط کشور درگیری‌های قومی بوده است و بسیاری از بزرگان و رؤسای طوایف جم با هم اختلاف داشته‌اند؛اما به محض شروع ماه محرم، دشمنی‌ها را کنار گذاشته و برای بهتر برگزار شدن تعزیه متحد می‌شدند؛ به طوریکه انگار هیچ اختلافی در میان نبوده است، با صلح و صفا نسخه‌خوانی می‌کرده‌اند و همه آنها تلاش داشتند که این مراسم را بهتر از سال قبل اجرا کنند. نقل می‌کنند که هر سال قبل از شروع محرم متولی حسینیه‌ی مقدس “شاه‌نشین” با نامه به سران طوایف جم اطلاع می‌داده است که نیروهای خود را برای اجرای تعزیه آماده کنند.
این صلح و صفا و دوستی در ماه محرم دلیلی جز نیت خالص واقف تعزیه یعنی مرحوم محمد علی خان بزرگ و نیز اعتقاد پاک و خالص مردم جم به ساحت سیدالشهدا(ع) ندارد.
نقش تعزیه بر زندگی مردم جم:
در زمان‌های قدیم که گرفتاری‌های مردم به سان امروز زیاد نبوده است؛تعزیه جزیی جداناشدنی از زندگی مردم بود، یعنی هم عوامل تعزیه و هم مردم به عنوان تماشاگر روز شماری و لحظه‌شماری می‌کردند که محرمی بیاید و تعزیه‌ای.
نسخه‌خوانان تعزیه که اکثرا هم از طبقه‌ی اعیان و اشراف جم بوده‌اند، چنان در تعزیه و نقشی که می‌خواسته‌اند ایفا کنند غرق می‌شوند که فراموش می‌کنند در حال ایفای نقش هستند، مثلاً نقل می‌کنند که مرحوم عبدالوهاب چنان در نقش شمر قرار می‌گرفت که خود را “شمر بن ذی الجوشن” فرض می‌کرد یا مرحوم حاج عباس رفیعی هم به همین صورت.
تماشاگران تعزیه هم چنان محو تعزیه می‌شدند که آنچه را که می‌دیدند واقعیت فرض می‌کردند و به امید ثواب با سنگ بر اشقیا می‌زدند و یا در لحظه شهادت امام پشت بر صحنه می‌کردند و استدلالشان چنین بود که امام حسین (ع ) در حال شهادت است و ما نگاه کنیم؟
بسیاری از اشعار و اصطلاحات تعزیه ورد زبان مردم جم شده است و در زندگی عادی خود به کار می‌برند و این‌ها همه نشان از عجین شدن تعزیه با روح وجان مردم جم دارد.
لباس در تعزیه جم:
در تعزیه‌ی جم لباس‌ها برگرفته از لباس‌های قدیم این منطقه بوده است. لباس امام که بر اساس روایات، “خز مصری” بوده، زرد، عمامه و شال ایشان سبز و بر روی لباس عبا می‌پوشد. اهل بیت، شال و عمامه‌ی سبز می‌پوشند. شمر معمولاً لباسی قرمز رنگ و ابن سعد فرمانده لشکر با لباس فاخر عربی در صحنه ظاهر می‌شوند.
لشکر ابن سعد در دهه ی 60
لشکر ابن سعد در دهه ی 90
از آنجایی که در قدیم همه شال و قبا می‌پوشیده‌اند، برای اشقیا یعنی لشکریان ابن سعد لباس ویژه‌ای در نظر نمی‌گرفتند. از دهه‌ی چهل که فرم لباس مردم تغییر کرد و بیشتر پیراهن و شلوار می‌پوشیدند، باز هم لشکریان در تعزیه با همان پیراهن و شلوار در صحنه حاضر می‌شدند. اما از دهه‌ی هفتاد به بعد کم کم اشقیا‌ی تعزیه ملبس به لباس فرم شدند.
سنت‌های تعزیه:
تعزیه‌ی جم از روز اول محرم تا روز تاسوعا، عصرها اجرا می‌شود؛ ولی روز عاشورا و شبیه‌خوانی شهادت امام (ع) صبح به جرا در می‌آید. “معین البکا” که همان نسخه‌گردان تعزیه است و نیز نسخه‌خوان‌ها، در ایام تعزیه، هر روز، صبح، در محفلی (حسینه ی شاه نشین ) گرد آمده و به مقابله‌ی نسخه‌ها می‌پردازند.
برای نگهداری بهتر این نسخه‌ها در پایان تعزیه‌ی هر روز، آنها را در هم می‌پیچند.
در زمان‌های قدیم برای خون از ریشه‌ی درخت بادام استفاده می‌کردند، بدین صورت که آب ریشه‌ی بادام را گرفته و غلیظ می‌کردند و هم‌چنین برای نقش شیر از پوست آهو یا بز استفاده می‌کردند و برای سر شیر کدو به کار می‌بردند.
از جمله وسایلی که مرحوم محمد علی خان بزرگ برای تعزیه آورده و تا به حال مانده است، علم بزرگی است که گویا چوب آن را از عتبات آورده‌اند، این علم از روز نخست در دست سید علی علمدار متوفای(1309ه.ق) جد سادات علمداری جم بوده و تا به امروز در این خاندان باقی مانده است. در همان سال‌ها جناب خان تعدادی سر چوبی هم از شیراز آورده بود که در سال ناصرخانی (1340ه.ق) به همراه خیلی از ادوات تعزیه به غارت رفت و از آن میان فقط یک سر کوچک متعلق به علی اصغر(ع) مانده است.
مکان‌های تعزیه:
اینکه اولین بارتعزیه در کدام نقطه‌ی جم برگزار شده است، معلوم نیست. آنچه مشخص است حیاطی قدیمی که تا چهل سال قبل تعزیه در آن اجرا می‌شده و موسوم به “فضای شبیه” بوده، که از زمان‌های قدیم به عنوان مکان برگزاری تعزیه شناخته می‌شده است.
گویا این حیاط که متصل به “دوخاران” بوده متعلق به مرحوم زکی شاعر(متوفای 1337ه.ق) شهیر جمی بوده است و در روز عاشورا هم که نیازمند به مکان بزرگ‌تری برای سوارکاری بوده‌اند، از بوستان جام جم یا بوستان خواجه احمدی استفاده می‌کردند. از دیگر مکان‌های تعزیه می‌توان به زمین گاراژ که متعلق به مرحوم علی منوچهری بوده است اشاره کرد. پس از آن تعزیه به مکانی که در حال حاضر میدان امام حسین (ع) است منتقل می‌شود و پس از آن نیز به زمینی در حوالی اداره‌ی پست جم انتقال می‌یابد و پس از مدتی چون در آنجا کار ساخت و ساز شروع می‌شود زمین فعلی تعزیه (بوستان جام جم) را برای این مراسم در نظر می‌گیرند.
مخارج تعزیه ی جم از ابتدا تا به امروز
از روزی که جناب محمد علی خان تعزیه را بنیان گذاری کرد تا حدود چهل سال قبل مخارج تعزیه از راه موقوفات خان تأمین می شده است. این موقوفات شامل باغ، نخل و مزرعه می شد. بزرگ ترین وقف جناب خان یعنی مزرعه ی حسین آباد جم تأمین کننده ی بسیاری از هزینه های تعزیه بوده است. مخارج تعزیه که شامل تهیه ی لباس، ادوات حرب و تدارک نهار عوامل تعزیه است از همین راه تأمین می شده است، تا اینکه در گذر زمان قنات ها یکی پس از دیگری خشکید و باغ و بوستان ها نیز از بین رفت. پس از انقلاب که دیگر منبع درآمدی برای تعزیه نمانده بود هیئت تعزیه هزینه و مخارج این مراسم را بر عهده داشت. از دهه ی هفتاد به بعد چندین سال آقای اکبر پریشان خرج و مخارج تعزیه را بر عهده گرفت و در حال حاضر نیز علاوه بر ایشان آقای افشین پریشان ادامه دهنده ی راه نیاکان و بزرگان قوم و قبیله ی خویش است.
نقش نسخه گردان در تعزیه
بی شک از مهم ترین عوامل در اجرای یک تعزیه ی موفق وجود فهرست گردانی زبده می باشد. این که کسی تصور کند هر شخصی که سوادی دارد می تواند تعزیه را کارگردانی کند یک تصور نادرست است؛ چرا که یک نسخه گردان موفق به کسی می گویند که علاوه بر داشتن سواد اولا بتواند تشخیص دهد که چه کسی می تواند چه نقشی را ایفا کند، دوما به تمامی مقامات و آداب تعزیه وقوف کامل داشته باشد؛ یعنی بداند که هر قسمت از اشعار یک نسخه با چه مقامی باید خوانده شود.
نسخه گردان باید با دقت زیاد تمام ابعاد تعزیه از لباس و حرب گرفته تا نحوه ی ایستادن و نشستن نسخه خوان را زیر نظر داشته باشد و اگر همه ی این عوامل در کنار چالاکی در شخصی فراهم بود می توان گفت که او یک نسخه گردان موفق است.
راوی در تعزیه ی جم
شخصیتی که از اول انقلاب به مجموعه ی تعزیه ی جم اضافه شده راوی یا مجری می باشد. اگرچه در زمان به وجود آمدن تعزیه، چنین نقشی در تعزیه نبوده ولی در حال حاضر به عضوی کلیدی مبدل شده است؛ طوری که عدم وجودش کاملا محسوس می باشد. راوی باید به تمامی ابعاد تعزیه مسلط باشد، تمام شخصیت ها را بشناسد و به صحنه های تعزیه آگاهی کامل داشته باشد. علاوه بر این باید اشراف کاملی بر تاریخ داشته باشد تا بتواند در هنگام نیاز، توضیحات تکمیلی را در مورد هر صحنه از تعزیه در اختیار تماشاگر قرار دهد.
آوای تعزیه
یکی از مختصات بسیار جذاب در تعزیه ی جم استفاده از ساز سرنا است. این ساز با آهنگ و نوایی منحصر به فرد در ابتدا و انتها و نیز در فواصل تعزیه نواخته می شود، به علاوه به همراه ساز از نقاره هم استفاده می شود که زیبایی ساز را دو چندان می کند. موسیقی تعزیه به سبکی است که در هنگامه ی نبرد حماسی می شود و گاهی هم که صحنه تراژدیک است موجبات حزن و اندوه تماشاگر را فراهم می آورد.
پاسخ به نکاتی مبهم در باب تعزیه
* برخی افراد با سواد که معمولا اهل مطالعه هستند به پاره ای از صحنه های تعزیه ایراد وارد کرده و می گویند که سندی برای این صحنه وجود ندارد. در جواب این بزرگان باید گفت که اولا همه ی کتب و منابع تاریخی به دست ما نرسیده است و قسمت زیادی از این منابع و مآخذ تاریخی از میان رفته است. دوما درست است که صحنه هایی از تعزیه در کتب تاریخ و مقاتل معتبر وجود ندارد ولی اینگونه نیز می توان گفت که به وجود آورندگان تعزیه سعی داشته اند در قالب این صحنه ها شئون و مقام معصومین را برای مردم به تصویر بکشند. برای مثال در یکی از صحنه های تعزیه امام حسین (ع) برای کمک به سلطان قیس به هند می شتابد و او را از چنگال شیر می رهاند. با تفحصی در منابع تاریخی در می یابیم که ذکری از سلطان قیس و داستان او نیست. در اینجا می توان گفت که هدف این صحنه از تعزیه این است که به تماشاگر بفهمانند که امام (ع) دارای مقام طی الارض می باشد. یا در صحنه ای دیگر خیل عظیمی از اجنه به فرماندهی زعفر به یاری سید الشهدا می آیند. اگرچه بسیاری از بزرگان ما آمدن زعفر را قبول دارند ولی تاریخ و منابع آن ذکری از زعفر ندارد. آنچه مسلم است این که جن ها هم مانند ما انسان ها مسلمان و کافر دارند و مسلمان آن ها ملزم به تبعیت از پیامبر اسلام (ص) و ائمه ی اطهار (ع) هستند. پس نتیجه می گیریم که چندان هم دور از ذهن نیست که زعفر به یاری امام خود بیاید؛ یعنی این صحنه در پی القای این مفهوم به تماشاگر است که امام معصوم ،امام انس و جن می باشد.
* این که ما در تعزیه می بینیم تعزیه خوان با نسخه در صحنه حاضر شده و از روی نسخه می خواند مورد اعتراض برخی از افراد واقع می شود. در پاسخ باید گفت که تعزیه های معتبر در تمام نقاط کشور از روی نسخه خوانده می شود و اصولا همیشه در تعزیه نسخه و نسخه گردان وجود داشته است. در ثانی نسخه خوان تعزیه با نسخه ای که در دست دارد به طور غیر مستقیم به تماشاگر القا می کند که من در حال ایفای نقش هستم.
عوامل و نسخه خوانان از قدیم تا به امروز:
نسخه گردان‌های تعزیه:
مرحوم محمد علی خان پریشان بزرگ، مرحوم حاج بابا جم رتبه، مرحوم عبدالله کامران، مرحوم ملا محمد عندلیب، مرحوم علی منوچهری، مرحوم حاج عبدالحسن جم‌رتبه، مرحوم حاج عبدالحسن راستین، حاج محمد حسین خطیب
ایفاگران نقش امام:
مرحوم حاج سید احمد موسوی الحسینی جد حسین زاده‌های ولایت، مرحوم زایر حسین روضه خوان جد آخوند‌های ولایت، مرحوم حاج محمد ابن حاج عبدالعلی شاه حسینی، مرحوم احمد خان جمی، مرحوم سید اسد خلیلی بن سید عون، مرحوم مشهدی علی رفیعی بن حاج محمد، مرحوم سیدابوالحسن موسوی مشهور به امام، مرحوم مشهدی غلامحسن عندلیب، سید احمد حسین زاده، سید حسین حسین زاده
ایفا گران نقش ابوالفضل:
مرحوم بهزاد خان پریشان، مرحوم ملا محمد علی خرم، مرحوم حاج عبدالحسین رفیعی مشهور به عمو، مرحوم ابوالحسن خرم، مرحوم حاج علی اکبر پریشان، سید احمد حسین زاده، جواد رفیعی، حاج سید حمزه موسوی، رضا کوهکن، افشین پریشان
ایفا گران نقش علی اکبر:
مرحوم سید ابوالحسن امام، مرحوم حاج عبدالحسین رفیعی، مرحوم حاج شیخ محمد تقی راستین، مرحوم حاج علی اکبر پریشان، مرحوم بهادر یگانه، سید احمد حسین زاده، حمزه عندلیب، جواد رفیعی، سید محمد موسوی، حاج حسین کشاورز، سید حسین حسین زاده، رضا کوهکن،افشین پریشان، مرتضی کوهکن
ایفا گران نقش قاسم:
مرحوم مشهدی عبدالله انصاری، مرحوم سید محمد علمداری، مرحوم سهراب کوهکن، مرحوم بهادر یگانه، سید احمد حسین زاده، میرزا علی پریشان،سید جلال الدین سجادی زاده، جواد رفیعی، سید حسین حسین زاده،علی حقیقت، افشین پریشان، محمد مهدی عندلیب،پوریا عطار، محمد امین کوهکن
ایفاگران نقش ام لیلا:
مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم عبدالحسین شهید زاده، حاج عباس رضایی(آخوند)، عبدالله رفیعی، سیاوش کشفی، حاج احمد سالمی، حمید احمدپور، رضا کوهکن
ایفا گران نقش حضرت زینب:
زایر حسین بن زایر محمد شاعر،مرحوم مشهدی عباس حقیقت، مرحوم مشهدی پرویز، مرحوم حاج حسین راستین، مرحوم زایر حسین سالک، حاج محمد حسین خطیب، سیاوش کشفی،علی حقیقت
ایفا گران نقش شمر:
مرحوم علی یوسفی پسر مراد،مرحوم عبدالوهاب بن حاج عبدالله،مرحوم علی میرزا بهادری پسر حاج حسین خان، مرحوم بهزاد خان پریشان، مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم حاج عباس رفیعی، مرحوم حمزه بهادری، مرحوم اردشیر کامران، مرحوم محمد علی شریفی، اکبر حیدری
ایفا گران نقش عمربن سعد:
مرحوم زکی شاعر، مرحوم مشهدی حسین یوسفی، مرحوم مشهدی غلامحسین دانیال، مرحوم مشهدی سلبعلی زارعی، مرحوم حاج علی صبوری، مرحوم محمد علی شریفی، محمد صبوری
ایفاگران نقش چوپان:
مرحوم ملا محمد علی خرم، سید احمد حسین زاده، حاج محمد حسین خطیب، سید تقی موسوی، احمد خطیب
ایفا گران نقش مسلم بن عقیل:
مرحوم ملا محمد علی خرم، مرحوم سیدابوالحسن امام، مرحوم حاج عبدالحسین راستین، سید احمد حسین زاده، سید حسین حسین زاده
ایفا گران نقش طفلان مسلم:
سید احمد حسین زاده، حاج سید ابوالحسین سجادی زاده، مشهدی احمد حقیقت، حجت الاسلام سید جلال سجادی زاده، مرحوم زایر غلامحسین دانشور، عبدالله عندلیب، محمد حسن اعتماد، عبدالحسین رهبر، محمد علی انصاری نژاد، محمد علی عندلیب، محمد مهدی عندلیب، مرتضی کوهکن، محمد امین کوهکن، اسماعیل کوهکن
ایفاگران نقش ابن زیاد:
مرحوم حسین یوسفی، مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم حاج عبدالحسن جم رتبه، مرحوم حمزه بهادری، مرحوم عبدالله تقی زاده، مرحوم محمدعلی شریفی، مرحوم حاج عباس رفیعی، حاج علی رفیعی
ایفا گران نقش حارث:
مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم مشهدی حسین یوسفی، مرحوم حاج عباس رفیعی، مرحوم حاج علی صبوری، اکبر حیدری
ایفا گران نقش حربن یزید ریاحی:
مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم مشهدی عبدالحسن رفیعی پور، مرحوم علی منوچهری،مرحوم حاج علی اکبر پریشان، حاج علی یگانه، سید محمد موسوی، سید تقی موسوی، حاج اسدالله اکسیر
ایفا گران نقش حبیب بن مظاهر:
مرحوم حاج حسین راستین، مرحوم زایر عبدالله انصاریان، مرحوم حاج احمد عندلیب، حاج احمد انصاری نژاد، حسین عندلیب، حمزه عندلیب، حاج سید ابوالحسن سجادی زاده، حاج احمد عبداللهی
ایفا گران نقش مسلم بن عوسجه:
مرحوم مشهدی محمود عندلیب، حاج محمد فاضلی، حسین عندلیب
ایفا گران نقش هاشم بن عتبه:
مرحوم ابوالحسن پریشان پسر زایر لطفعلی، مرحوم حیدر خان بهادری، مرحوم حاج عبدالحسن جم رتبه، حاج سیدابوالحسن سجادی زاده، سید تقی موسوی، سید محمد موسوی، حسین پریشان، افشین پریشان
ایفا گران نقش عابس بن ابی شبیب شاکری:
مرحوم مشهدی علی رفیعی، سیاوش کشفی، حسین پریشان، حاج علی یگانه، سید محمد موسوی
ایفا گران نقش شوذب:
مرحوم حسن محمدرضایی، مرحوم حسین محمدرضایی،حاج عباس رضایی، سید تقی موسوی
ایفاگران نقش وهب:
مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم حاج علی اکبر پریشان، مرحوم سهراب کوهکن، حسین پریشان، سید محمد موسوی
ایفا گران نقش شاهزاده عبدالله:
مرحوم ابوالحسن زایر لطفعلی، مرحوم مشهدی علی رفیعی، مرحوم حاج علی اکبر پریشان، مشهدی احمد حقیقت، سید عزیز الله موسوی، سید تقی موسوی، محمد اسلوب، سید محمد موسوی، سید حسین حسین زاده، افشین پریشان، حمید احمد پور، پوریا عطار
ایفا گران نقش اعرابی:
مرحوم زایر عبدالله انصاریان، مرحوم حسن محمد رضایی، حاج سیدابوالحسن سجادی زاده، حاج محمد علی اکسیر، حاج سید عبدالرضا سجادی زاده
ایفا گران نقش شهربانو:
حاج عباس رضایی (آخوند)، مرحوم عبدالحسن شهید زاده، سیاوش کشفی، حاج احمد سالمی، حمید احمد پور، رضا کوهکن
ایفا گران نقش جبرئیل:
مرحوم زایر حسین سالک، مرحوم حاج احمد عندلیب، حاج محمد حسین خطیب، حسین عندلیب
ایفا گران نقش شیر:
مرحوم زایر اکبر حیدری، مرحوم عبدالله اسماعیلی، حسن اسماعیلی
ایفا گران نقش سلطان قیس:
مرحوم حاج علی اکبر پریشان، حاج علی یگانه، حسین پریشان، یامین منوچهری
ایفا گران نقش عابد بیمار:
مرحوم سید محمود علمداری، سید احمد حسین زاده، سید علی علمداری، سید علی مقتدایی،سید حسین حسین زاده،حاج علی عندلیب
ایفا گران نقش سکینه:
حاج احمد انصاری نژاد، علی بابایی، محمد علی انصاری نژاد، محمد مهدی عندلیب، محمد علی عندلیب، مرتضی کوهکن
ایفاگران نقش زعفر:
افراسیاب فیروزی، حاج عباس رزمجو، حسین سالک، حاج احمد عندلیب، حاج احمد انصاری نژاد، حاج علی صبوری، سید حسین حسین زاده، حمید احمدپور
ایفا گران نقش درویش:
حاج احمد انصاری نژاد، شیخ علی نقی انصاریان، افشین پریشان، سید محمد موسوی، سید تقی موسوی
ایفا گران نقش فرنگی:
مرحوم محمد علی کامران، مرحوم بهزاد منوچهری،حاج علی رفیعی، حاج حسین کشاورز، حاج اسدالله اکسیر
ایفاگران نقش ام کلثوم:
مرحوم مشهدی محمد حسن خطیب، مرحوم محمد شادکام، مرحوم مشهدی محمود عندلیب، حاج عباس رضایی(آخوند )، محمد حسین خطیب، حمید احمد پور، سیاوش کشفی
ایفا گران نقش شریح قاضی:
مرحوم مشهدی عباس خطیب، مرحوم مشهدی محمود عندلیب، محمد حسین خطیب، سیاوش کشفی
ایفا گران نقش عروس قاسم:
مرحوم حاج عبدالحسین راستین، مرحوم محمد شادکام، مرحوم زایر حسین سالک، حاج احمد انصاریان، حسین کشاورز، سید عباس موسوی نسب
ایفا گران نقش طفلان زینب:
مرحوم محمد علی رفیعی فرزند حاج عباس، سیاوش کشفی، سید محمد موسوی،جواد رفیعی، سید تقی موسوی، سید عباس موسوی، سید حسین حسین زاده، افشین پریشان، سید عباس موسوی نسب
ایفاگران نقش غلام ترک:
مرحوم حاج عبدالحسن راستین، مرحوم حاج احمد عندلیب، محمد حسین خطیب
ایفا گران نقش امیر المؤمنین:
مرحوم عباس رفیعی فرزند کربلایی اسدالله، مرحوم مشهدی علی رفیعی فرزند کربلایی اسدالله، مرحوم حاج حسین رحمانی، حاج سید ابوالحسن سجادی زاده، حاج محمد علی اکسیر، حاج سید عبدالرضا سجادی زاده
عوامل پشت صحنه ی تعزیه:
مرحوم مشهدی اسماعیل کوهکن، زایر باقر کوهکن،حاج عبدالحسین فرهنگی، حسین خطیب،علی بابایی، عبدالله عندلیب، احمد خطیب، سید محمد موسویان، حاج سید محمد علی موسوی، علی کوهکن، حاج رحیم خطیب، اکبر پریشان، مهدی کوهکن، مشهدی عبدالله حقیقت.
تعزیه به زبان تصویر
نسخه گردان
حاج محمدحسین خطیب
مرحوم ملا محمد عندلیب(دهه 30)
مرحوم عبدالله کامران
مرحوم حاج عبدالحسن جم رتبه
مرحوم حاج عبدالحسن راستین
مرحوم علی منوچهری
امام
سید احمد حسین زاده(دهه60)
مرحوم مشهدی غلامحسن عندلیب(دهه60)
مرحوم مشهدی غلامحسن عندلیب(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه70)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
مرحوم مشهدی غلامحسن عندلیب(دهه60)
مرحوم سید ابوالحسن موسوی(امام) دهه30
ابوالفضل
حاج سید حمزه موسوی(دهه80)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(دهه60)
مشهدی غلامحسن عندلیب(امام)-مرحوم حسین سالک (زینب)-مرحوم محمدشادکام(ام کلثوم)-محمدعلی انصاری نژاد(سکینه)
علی اکبر
حمزه عندلیب (دهه60)
جواد رفیعی (دهه60)
حمزه عندلیب (دهه60)
جواد رفیعی (دهه60)
سید حسین حسین زاده(دهه80)
جواد رفیعی (دهه60)
مرحوم حاج علی صبوری(عمر سعد)-مرحوم حاج عباس رفیعی (شمر)
جواد رفیعی (دهه60)
جواد رفیعی (دهه60)
قاسم
جواد رفیعی (دهه60)
اکبر حیدری(لشکری )
جواد رفیعی (دهه60)
رضاکوهکن(دهه80)
سید حسین حسین زاده(دهه60)
سید حسین حسین زاده(دهه60)
مرحوم مشهدی غلامحسن عندلیب(امام)-جواد رفیعی(علی اکبر)
سید حسین حسین زاده(دهه60)
جواد رفیعی(علی اکبر)
سید حسین حسین زاده(دهه60)
شمر
مرحوم حاج عباس رفیعی (دهه60)
اکبر حیدری(دهه60)
مرحوم حاج عباس رفیعی (دهه60)
اکبر حیدری(دهه60)
محمد علی شریفی(دهه60)
اکبر حیدری(دهه60)
سیداحمد حسین زاده(امام)
عمر سعد
مرحوم حاج علی صبوری(دهه60)
مرحوم محمد علی شدیفی (دهه80)
اکبر حیدری(شمر)
مرحوم حاج علی صبوری(دهه70)
مرحوم حسین یوسفی(دهه40)
حاج عباس رفیعی(شمر)
مرحوم حاج علی صبوری(دهه60)
حاج عباس رفیعی(شمر)
مرحوم حاج علی صبوری(دهه60)
چوپان
سید احمدحسین زاده(دهه60)
محمد علی انصاری نژاد و عبدالحسین رهبر(طفلان مسلم)
سیدتقی موسوی(دهه70)
سید احمدحسین زاده(دهه60)
مسلم بن عقیل
سید احمدحسین زاده(دهه60)
ابن زیاد
مرحوم محمد علی شریفی(دهه80)
حارث
مرحوم حسین یوسفی(دهه60)
مرحوم حسین یوسفی(دهه60)
اکبر حیدری (دهه80)
حر بن یزید ریاحی
سید محمد موسوی(دهه60)
حبیب بن مظاهر
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه80)
مرحوم زایر عبدالله انصاریان(دهه60)
مسلم بن عوسجه
مرحوم مشهدی محمود عندلیب(دهه60)
هاشم بن عتبه
سیدتقی موسوی(دهه70)
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه60)
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه80)
عابس
سید محمد موسوی(دهه60)
سید محمد موسوی(دهه80)
سیاوش کشفی(دهه60)
سید محمد موسوی(دهه60)
سید محمد موسوی(دهه60)
شوذب
حسین پریشان(دده60)
شاهزاده عبدالله
سید محمد موسوی(دهه60)
افشین پریشان(دهه80)
سید تقی موسوی(دهه70)
سید احمد حسین زاده(امام)-سید محمد موسوی(علی اکبر)-سید حسین حسین زاده(قاسم)-ساوش کشفی(مادر قاسم)
سید تقی موسوی(دهه70)
وهب
حسین پریشان(دهه70)
غلام ترک
مرحوم حاج احمد عندلیب(دهه70)
مرحوم حاج احمد عندلیب(دهه70)
اعرابی
حاج سیدابوالحسن سجادی زاده(دهه70)
سید احمد حسین زاده (امام)
حاج سیدابوالحسن سجادی زاده(دهه60)
حاج سیدابوالحسن سجادی زاده(دهه80)
شیر
مرحوم زایر اکبر حیدری(دهه60)
حسن اسماعیلی(دهه80)
سلطان قیس
حسین پریشان(دهه60)
حسین پریشان(دهه60)
حسین پریشان(دهه70)
عابد بیمار
سید حسین حسین زاده(دهه80)
سیدعلی مقتدایی(دهه70)
سید حسین حسین زاده(دهه70)
مرحوم سید محمود علمداری(دهه60)
سید احمد حسین زاده(ابوالفضل)
سکینه
مرتضی کوهکن(دهه70)
درویش
سید محمد موسوی(دهه70)
حاج شیخ علی نقی انصاریان(دهه60)
سید احمد حسین زاده(امام)
طفلان زینب
سید حسین حسین زاده و سیدعباس موسوی (دهه80)
جواد رفیعی وساوش کشفی(دهه60)
رضاکوهکن و افشین پریشان(دهه80)
سیدمحمد موسوی و جواد رفیعی(دهه60)
سیدمحمد موسوی و جواد رفیعی(دهه60)
سیدمحمد موسوی و جواد رفیعی(دهه60)
امیرالمؤمنین
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه60)
سید احمد حسین زاده(ابوالفضل)
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه60)
حاج سید ابوالحسن سجادی زاده(دهه80)
طفلان اهل بیت
افشین پریشان-محمدعندلیب-اسدالله بابایی(دهه60)
عوامل
مرحوم مشهدی اسماعیل کوهکن(دهه60)
حاج سید حمزه موسوی-حاج سید محمد علی موسوی_علی بابایی-حمید احمد پور
بینندگان تعزیه
. آنانی که در نقش اهل بیت پیامبر در تعزیه بازی می‌کنند.
. سالی که ناصر خان قشقایی به جم حمله کرده است.
. مسیری که از میان باغییا زمینی که با دیوارهای خاری محصور بوده، می گذشته است.
منابع و مآخذ
1 سفرنامه تاورنیه، ترجمه ی ابوتراب نوری با تجدید نظر دکتر حمید شیرانی، چاپ دوم
2 تعزیه در ایران، صادق همایونی، نشر نوید، 1368
3 دایره المعارف تشیع، جلد چهارم، ص 440
4 مشاهدات سفر از بنگال به ایران، ویلیام فرانکلین، ترجمه ی محسن جاوید، ص45
5 آئینه ی جم، دست نوشته های مرحوم حسین یوسفی
6 مجموعه مصاحبه با آقایان حاج محمد حسین خطیب، حمید جم رتبه، سید احمد حسین زاده، علی بابایی، حسین انصاریان
*با تشکر از دوستان عزیز آقایان سید مهدی علمداری، مرتضی کوهکن، مهدی کوهکن، سید حسین حسین زاده، عطا الله نیکخواه، علی عندلیب، سید محمد حسین زاده، سعید ایاز، حمید ایاز، محمدرضا بابایی، علی بابایی، سید علیرضا موسوی، سید احمدرضا حسین زاده، حاج علی خطیب، سعید کامران، وحید نیکخواه،سید مهدی حسین زاده ،سید حسین موسوی نسب ،ابراهیم منوچهری، سید تقی موسوی، محمود مصلحی و جواد رفیعی که در تهیه ی این تحقیق یاریم نمودند.
