به گزارش آینه جم،علی اکبر محزون گفت و گو با مهر به آخرین آمارهای جمعیتی اشاره کرد و اظهار داشت: براساس آمارهای جمع آوری شده در سال گذشته، 831 هزار و 670 ازدواج در پايگاه اطلاعات جمعيت کشور به ثبت رسیده است.

وی گفت: آخرين آمارهاي جمعيتي در زمينه ثبت واقعه ازدواج نشان مي‌دهد که در سال 91، 831 هزار و 670 ازدواج به ثبت رسيده است و مردان گروه سني 20 تا 24 ساله با 312 هزار و 498 واقعه و زنان با همین سن با 275 هزار و 873 واقعه ازدواج بيشترين آمار ازدواج زوجين را به خود اختصاص داده اند.

به گفته وی، اما سهم ازدواج‌هاي بالاي 35 سال براي مردان و ازدواج‌هاي بالاي 30 سال براي زنان در آمارهاي سال‌هاي اخير همچنان رو به افزايش است بطوریکه سهم ازدواج‌هاي بالاي 30 سال براي زنان از 10.5 درصد در سال 90 به 11.2 درصد در سال 91 افزايش يافته و سهم ازدواج‌هاي بالاي 35 سال براي مردان نيز از 8.6 درصد در سال 90 به 8.8 درصد در سال 91 افزايش يافته است.

مدیر کل دفتر اطلاعات و آمار جمعیتی سازمان ثبت احوال تاکید کرد: براساس آمارهای موجود در سال 84 سهم ازدواج‌هاي بالاي 35 سال براي مردان 6.7 درصد و ازدواج‌هاي بالاي 30 سال براي زنان 6.3 درصد بوده که اين ارقام از افزايش حدود دو برابري سهم ازدواج‌هاي در سنين بالا در فاصله سال‌هاي 84 تا 91 حکايت دارد.

محزون به روز جهانی جمعیت اشاره کرد و اظهار داشت: سازمان ثبت احوال نيز در سال جاري همگام با ساير دستگاه‌هاي اجرايي ذيربط از جمله وزارت بهداشت، نسبت به برگزاري مراسم روز جهاني جمعيت اقدام خواهد کرد که در اين زمينه تمامي ادارات کل و ادارات ثبت احوال سراسر کشور در اين امر مهم برنامه‌هاي مفيد و ارزنده‌اي را به اجرا خواهند گذاشت

در این قسمت آینه جم  به بررسی و کالبدشکافی این چالش جدید می پردازد:

•عواقب ازدواج دیرهنگام و زودهنگام

قرآن کریم بلوغ را سن ازدواج می‌داند و از آن با تعبیر بلوغ نکاح یاد می‌کند. روایات ائمه و تفاسیر مختلف نیز بر همین موضوع صحه می‌گذارند؛ به طوری که شیخ طوسی سن ازدواج را سن توانایی جنسی و رغبت به تاهل می‌داند. یعنی سن ازدواج، سن تمایل است و چنین برمی‌آید که در صورت نیاز اگر ترک آن موجب گناه ‌شود، ازدواج واجب می‌شود. اما در جوامع امروزی سن ازدواج از سن بلوغ جسمی فاصله گرفته است و این شروع بسیاری از مشکلات است.

در عمل هم نزدیک شدن سن ازدواج به مرز دهه سوم زندگی، پیامدهای رفتاری و روانی تلخی برای جامعه امروزی به دنبال دارد. پژوهش‌ها در این باره از رابطه افزایش سن ازدواج و رواج تجرد با مفاسد و آسیب‌های اجتماعی حکایت می‌کنند و جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران مکرر در این باره هشدار می‌دهند. چرا که از منظر روان‌شناسی، تجرد طولانی مدت ریشه بسیاری از آسیب‌های فردی و اجتماعی است.

تاخیرهای جبران ناپذیر

خداوند متعال می‌فرماید: «وَ مِن آیاتِه أن خَلَقَ لَکُم مِن أنفُسِکُم أزواجاً لِتَسکُنوا إلَیها وَ جَعَلَ بَینکم مَوَدَّةً وَ رَحمَة» در این آیه سه فایده؛ « لِتَسکُنوا إلَیها(آرامش)»، «مَوَدَّةً (دوستی)» و «رَحمَة (مهربانی)» برای ازدواج بیان می‌کند.

این سه عنصر به بُعد متافیزیکی (روان شناختی) انسان اشاره دارد. دین به ما می‌گوید انگیزه اصلی ازدواج، تأمین نیاز‌های روانی است و بخش دیگری از آن در تأمین نیاز‌های جنسی خلاصه می‌شود. وقتی ازدواج به تأخیر بیفتد، در درجه اول گسترش خلأ‌های عاطفی رخ می‌دهد. وقتی خلأ‌ها، بروز کند، به دنبال آن مشکلاتی چون افسردگی، ناامیدی، ‌اضطراب، تشنجات، خشونت، پرخاشگری، را در پی خواهد داشت.

دومین اثر سوء در تأخیر ازدواج، «توسعه بی‌عفتی‌ها» است. پسر یا دختری‌که ازدواج آن‌ها به تأخیر افتاده‌است قدرت کنترل غرایز جنسی را نخواهد داشت و به ورطه بی‌عفتی خواهند افتاد که در نتیجه، بی‌عفتی چنین افرادی، دامن‌گیر خانواده‌های آنان نیز خواهد شد. خانواده‌ای که زمینه دیرهنگامی ازدواج فرزند خود ‌را به بهانه‌های مختلف همچون؛ «هنوز بچه‌است، فوق لیسانسش را نگرفته و...» فراهم کند، در واقع به بی عفتی او کمک کرده‌است. یک وقت خواهند دید فرزند، فوق لیسانس خود‌ را گرفت، اما فاسد‌الاخلاق شد. یا در این رابطه کارش به مراجع قضایی کشیده‌شد.

سومین مورد از آثار سوء تأخیر ازدواج،‌تأخیر کمالات انسانی است. یکی از آثار ازدواج صحیح و به‌هنگام،‌ کمال‌یابی و کمال‌دهی انسان است. در روایت هم وارد شده‌است که انسان به واسطه ازدواج، نصف دینش کامل می‌شود. وقتی دختر و پسر، ازدواج نمی‌کنند یا دیر ازدواج می‌کنند، خلأ دینی و رشدی پیدا خواهند کرد.

«توقف ارتقاء» از دیگر آثار در تأخیر ازدواج است. یعنی جوانی‌که متدین و مۆمن است با ازدواج می‌تواند حرکت‌های جهشی در مسائل مختلف داشته‌باشد، اما با تأخیر در ازدواج، این ارتقاء یافتن، متوقف می‌شود.

«بی‌اعتنایی والدین نسبت به ازدواج» از دیگر عوامل تأخیر ازدواج است. در گذشته افراد فامیل (دایی، عمو، خاله، عمه) دست به دست همدیگر می‌دادند و زمینه ازدواج پسر یا دختری را فراهم می‌کردند. اما متأسفانه الآن کمتر چنین مواردی پیدا می‌شود

عوامل تاخیر در ازدواج

اولین عامل پیوند دادن برخی مسائل با ازدواج از عوامل مهم تأخیر ازدواج است، مثلا والدین موضوعاتی مثل؛ تحصیل، شغل، سربازی و درآمد را به ازدواج پیوند می‌دهند. در زندگی‌های گذشته، این مسائل در جایگاه خود دارای اهمیت بوده‌است و اگر جوانی مۆمن، متدین و فعال درخواست ازدواج می‌کرد، درخواست او مورد قبول قرار می‌گرفت و به تدریج شغل و درآمد او با همراهی و کمک والدین مهیّا می‌شد.

«بی‌اعتنایی والدین نسبت به ازدواج» از دیگر عوامل تأخیر ازدواج است. در گذشته افراد فامیل (دایی، عمو، خاله، عمه) دست به دست همدیگر می‌دادند و زمینه ازدواج پسر یا دختری را فراهم می‌کردند. اما متأسفانه الآن کمتر چنین مواردی پیدا می‌شود.

اگر در ازدواجی که صورت می‌گیرد هدایای ازدواج، به‌خوبی مدیریت شود، بخشی از هزینه‌های زندگی با این هدایا تأمین می‌شود. متأسفانه در برخی از موارد، مشاهده می‌شود هدایایی داده‌ می‌شود که علاوه بر حمل طاقت‌فرسا، هیچ استفاده‌ای از آن‌ها نمی‌شود و یا حتی این قبیل وسائل را قبلاً زوجین تهیه کرده‌بودند.

  مشکلات ازدواج ایرانی

ازدواج(Marriage) و مدل خانواده ایرانی، تقریباً یکی از مهم ترین و بروز ترین بحث های جامعه امروز ایران است؛ چه در سطح آکادمیک و چه در سطح گفتمان روزمره مردم یا حاکمیت. اهمیت این موضوع از آنجا ناشی می شود که حدود یک سوم جمعیت این کشور یعنی بیش از ۲۴ میلیون نفر را جمعیت جوان ۲۰ تا ۳۵ ساله تشکیل می دهند. تحصیلات، اشتغال و ازدواج در کنار هم مثلث نیازها و دغدغه های این جمعیت میلیونی را تشکیل می دهند که کاملاً به یکدیگر وابسته اند. افزایش سطح تحصیلات و کمبود فرصت های اشتغال در کنار هم، منجر به ایجاد ترکیبی از تغییر در سبک زندگی و افزایش توقعات در نگرش افراد شده است. تأثیر این مسئله همراه با بیکاری و مشکلات اقتصادی به دنبال آن، به صورت مستقیم خود را در ازدواج و تشکیل خانواده توسط جوانان نشان می دهد. در این یادداشت نگاهی خواهیم داشت به تأثیر این تغییرات در ازدواج و حواشی آن.

ازدواج؛ چرا کاهش؟
آمارها نشان می دهند ازدواج در سال ۹۰ دارای کاهش ۹٫۱ درصدی نسبت به سال ۸۹ بوده است. دقیق تر می توان گفت ازدواج در این سال به میزان ۱۶ هزار و ۸۳۵ مورد نسبت به سال قبل(۱۳۸۹) دچار کاهش بوده است. این موضوع که امروزه به صورت یک مسئله مطرح می شود، دلایل متعددی دارد و بررسی آن نیازمند آن است که با مفاهیم ازدواج و تشکیل خانواده از منظر جامعه شناختی، بیشتر آشنا شویم.

ازدواج نهاد اجتماعی بسیار فراگیری است؛ گرچه مانند سایر جنبه های زندگی اجتماعی، تفاوت های زیادی در الگوهای خانواده و ازدواج در میان فرهنگ های گوناگون وجود دارد.(۱) ساده ترین تعریف ازدواج از منظر جامعه شناختی، پیوند جنسیِ از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و پسندیده بین دو فرد بزرگسال است.(۲) ازدواج منجر به تشکیل خانواده می شود که باز در تعریف آن از منظر جامعه شناختی می توان گفت: گروهی از افراد که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً پیوند یافته اند و اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را بر عهده دارند.(۳) نکته مثبت کلی بودن این تعاریف از آن جهت است که تقریباً انواع خانواده ها همچون گسترده(Extended Family) و هسته ای(Nuclear Family) را در برمی گیرد.

در واقع با این تعاریف می توانیم سراغ مسئله ازدواج در جامعه ایرانی برویم و در قدم بعدی نگاهی داشته باشیم بر مهم ترین موضوع مرتبط با آن یعنی کاهش میزان ازدواج.

کاهش میزان ازدواج در ایران که سرمنشأ ایجاد بحث و نظرهای فراوانی در این زمینه شد و در واقع سرمنشأ مشکل شناخته می شود، در سال ۹۰ طبق آمارها ۹٫۱ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است. دلایل آن از نظر کارشناسان چندعلی و چندلایه است. تغییر در ارزش ها و بافت فکری و فرهنگی جوانان از سویی و بی ثباتی اوضاع اقتصادی که خود را در بیکاری و تورم در این جوامع نشان می دهد از سویی دیگر، ازدواج را به عنوان اصلی ترین هدف در زندگی جوانان به چالش کشیده است.(۴) که نتیجه آن دوری جوانان از ازدواج و بسنده کردن به لذت های زودگذر برای رفع آنی نیازهای جنسی است. از همین رو در گفتگو با جوانان در مورد علل مجرد بودن با جملات و اصطلاحاتی این گونه مواجه می شویم: چرا باید مادرشوهر و مادرزن داشته باشم؟ چرا فقط با یک نفر؟(۵)

در نهایت اینکه آنچه از این کاهش میزان ازدواج و تغییرات فرهنگی- نگرشی و دغدغه های اقتصادی مرتبط با آن حاصل می شود، شامل مواردی چون افزایش سن ازدواج، تجرد قطعی، اشکال جدید همسرگزینی و شیوه های جدید تشکیل خانواده است.

افزایش سن ازدواج
افزایش سن ازدواج که مطابق آمارها در سال ۱۳۹۱ در ایران به میانگین ۲۷ و ۲۸ سال به ترتیب برای دختران و پسران رسیده است، اساساً ناشی از توجه فزآینده جامعه به تحصیلات آکادمیک و در پی آن تغییر در نگرش جوانان نسبت به ازدواج است. ترس از مسئولیت های ازدواج، فشارهای اقتصادی، سبک زندگی فردگرایانه و لذت طلبانه تر و به همین ترتیب افزایش سطح توقع پسران و خصوصاً دختران از داشتن روابطی عاطفی و عشق محورانه به جای روابط سنتی و عقلانی در ازدواج، همگی از جمله دلایل و شاخصه های افزایش سن ازدواج است.

تجرد قطعی
آنچه در این میان موضوع را تبدیل به مسئله می کند، بحث منجر شدن افزایش سن ازدواج به تجرد قطعی است. بر این اساس که تجرد قطعی از روی انتخاب فردی باشد یا اجبار، به نظر می رسد می توان آن را در شکل دوم به عنوان یک مسئله دید و در مقابل عمومیت ازدواج در جامعه قرار داد. تجرد قطعی به عنوان یک شاخص بیانگر نسبت درصد کسانی است که هرگز ازدواج نمی کنند. از سن ۴۵‌سالگی به بعد برای زنان و از سن ۵۰ سالگی برای مردان، درصد ازدواج نکرده ها تقریباً ثابت می ماند، بر این اساس سنین ۴۵ و ۵۰ سالگی را به ترتیب برای زنان و مردان سن تجرد قطعی نامیده اند. تحقیقات مختلف نیز گویای آن است که سن ۵۰ سالگی مشخص کننده تجرد قطعی است. بدین جهت سنین نزدیک به ۵۰ سالگی برای تعیین شاخص تجرد قطعی مناسب است. بنابراین تجرد قطعی کسانی را در بر می گیرد که تا این سنین هرگز ازدواج نکرده باشند و امیدی به ازدواج نداشته باشند.(۶)

همسرگزینی و اشکال جدید آن
اشکال جدید همسرگزینی نیز یکی دیگر از پدیده های جدیدی است که علل آن همبسته با کاهش میزان ازدواج است و اصلی ترین دلیل آن را می توان تغییر در شیوه زندگی و نگرش جوانان نسبت به هویت خویش، معنای ازدواج و تأکید بر سوژگی خود عنوان کرد. گرچه انتخاب همسر بر اساس عشق و علاقه یکی از ویژگی های خاص خانواده هسته ای است(۷) اما باید به یاد داشت که در جامعه ما سال ها پس از رواج خانواده هسته ای، همچنان اشکال سنتی همسرگزینی، شکل اصلی همسرگزینی و ازدواج محسوب می شد. همسرگزینی که در روش سنتی با خواستگاری و معرفی افراد به یکدیگر صورت می گرفت، در سال های اخیر در حال رقابت با همسرگزینی به شیوه مدرن است که در آن عشق و علاقه و انتخاب طرفین حرف اول را می زند. این مسئله ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با کارکردهای خانواده دارد که در قدیم بیشتر بر محور فرزندآوری بوده است و امروزه روابط عاطفی و برطرف کردن نیازهای جنسی، مهم ترین کارکرد آن برای جوانان محسوب می شود. گرچه هر دو مورد در کل از کارکردهای اساسی برای خانواده هسته ای محسوب می شوند.(۸)

هم بالینی؛ شیوه جدیدی از زندگی مشترک
شیوه جدید زندگی مشترک، مسئله دیگری است که ازدواج و تشکیل خانواده با آن در ارتباط قرار می گیرد و معمولاً از آن تحت عنوان زندگی مشترک بدون ازدواج(Cohabitation) یا هم بالینی نام می برند. این نوع زنگی مشترک شامل مواردی است که زوجی بدون آنکه ازدواج کرده باشند، با هم زندگی می کنند و رابطه جنسی دارند.(۹)

این نوع زندگی که به گونه فزآینده ای در اکثر کشورهای غربی رواج دارد، در سال های اخیر در میان برخی جوانان ایرانی(اکثراً در شهر تهران) نیز به چشم می خورد. همچنین به نظر گیدنز از آن جایی که تنها در دوران اخیر است که نسبت زیادی از افراد به این شیوه زندگی روی آورده اند، گفتن اینکه تا چه اندازه این شیوه اساساً نشانه به تعویق افکندن ازدواج، و تا چه حد وضعیتی دائمی است، هنوز دشوار است.(۱۰)

همخانه شدن با جنس مخالف بدون ازدواج رسمی، یعنی نوعی از زندگی با کمترین تعهدات قانونی و شرعی و عرفی و خانوادگی؛ وقتی فردی وارد چنین رابطه‌ای می‌شود، در واقع از نظر وی شکل‌های موجود و قانونی و شرعی زندگی خانوادگی ناکارآمد و دردسرساز به نظر آمده و او بدون آگاهی شکل جدیدی از زندگی را که پیش‌از این فقط شنیده یا در فیلم و سریالی مشاهده کرده، انتخاب می‌کند. شکلی که بی ‌شک آسیب ‌های بی ‌شماری نه تنها برای طرفین این زندگی، بلکه برای جامعه خواهد داشت. این قضیه خصوصاً در مورد دختران بسیار پررنگ تر به نظر می رسد. آسیب هایی که دختران در این گونه روابط متحمل می شوند، به دلیل عدم وجود حمایت های قانونی و عرفی از آنها، شدیدتر و عمیق تر است.

اما در مورد دلایل و علل گرایش جوانان به این نوع زندگی و هم بالینی، می توان مواردی را برشمرد: افزایش آمار طلاق(افزایش ۱٫۴ درصدی طلاق در سال ۹۰ نسبت به سال ۱۳۸۹) در میان خانواده های ایرانی و ایجاد ناامنی و هراس از ازدواج در میان جوانان بخاطر ترس از طلاق و آسیب های اجتماعی پس از آن، راحت تر بودن به اتمام رساندن این نوع از زندگی در مقابل راه قانونی طولانی و سخت طلاق، فرار از مسئولیت و تعهد، مسائلی مانند مهریه که جزء دغدغه های مردان است یا خلأهای قانونی در زمینه حقوق زنان در ازدواج و طلاق که از دغدغه های زنان محسوب می شود، مشکلات اقتصادی و دغدغه کمتر مشکلات مالی برای مردان در این نوع ازدواج، کمتر بودن تجملات و مراسم پرهزینه ازدواج و تهیه جهیزیه؛ همگی از جمله دلایلی است که زندگی مشترک بدون ازدواج را در نظر جوانان آسان تر جلوه داده است و بدون اطلاع از عواقب آن به سویش گرایش پیدا می کنند.

در این نوع زندگی، در واقع اساس رابطه، تنها رفع نیازهای جنسی و عاطفی است، معمولاً بدون اطلاع خانواده انجام می پذیرد و خصوصاً زنان در آن از کمترین حد امنیت روانی و عاطفی برخوردارند.

سخن آخر اینکه مسئله ازدواج در ایران را نمی توان تنها به مشکلات اقتصادی پیش روی آن تقلیل داد. در این میان شاید لازم است بیش از مسائل اقتصادی، سهم تغییرات فرهنگی و عدم وجود آموزش های صحیح و پیش گیرانه لحاظ شود که نگاه جوانان را نسبت به ازدواج و پذیرفتن مسئولیت های زندگی منفی و بی تفاوت کرده است. گرچه لزوماً تغییر در سبک زندگی و نگرش افراد منجر به آسیب در نهاد خانواده نمی شود، اما ناآگاهی همراه با آموزش های غلط و پیروی بدون تدبیر از آن شیوه های زندگی که در برخی کشورهای غربی رواج دارد، همگی در کنار هم می تواند منجر به آسیب هایی برای جوانان، ازدواج و تشکیل خانواده شود.

از جمله این آسیب ها که به دنبال این نوع زندگی های مشترک به عنوان پیامدهای آن قابل تأمل است، می توان به مواردی اشاره کرد: عدم وجود حمایت های قانونی در صورت ایجاد مشکل در زندگی، سطح پایین مسئولیت پذیری در دختران و پسران در قبال زندگی مشترک، سرنوشت نامشخص کودکان حاصل از این نوع زندگی، عدم الزام طرفین به داشتن تعهد در رابطه، از بین رفتن قبح روابط نامشروع در جامعه، به سادگی متلاشی شدن زندگی مشترک و به دنبال آن تعدد پارتنرهای فرد که خود به لحاظ جنسی، عاطفی و اجتماعی آسیب زاست و در نهایت صدمه بیشتر به عواطف و احساسات دختران در صورت گسستن رابطه به این دلیل که در این نوع زندگی مشترک از حمایت های قانونی، اجتماعی و عرفی برخوردار نیستند.

پی نوشت
۱٫ گیدنز،۱۳۷۶: ۴۲۴
۲٫ همان
۳٫ همان
۴٫ پایگاه تحلیلی- خبری مهرخانه؛ ازدواج و رویایی که دیگر نیست
۵٫ مصاحبه های نگارنده
۶٫ ساروخانی، ۱۳۷۵: ۲۹
۷٫ اعزازی، ۱۳۸۰: ۹۶
۸٫ همان: ۱۷۴
۹٫ گیدنز،۱۳۷۶: ۴۵۲
۱۰٫ همان

منابع
۱٫ اعزازی، شهلا/۱۳۸۰/جامعه شناسی خانواده/ انتشارات روشنگران و مطالعات زنان
۲٫ ساروخانی، باقر/ ۱۳۷۵/ مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده/ نشر سروش
۳٫ گیدنز، آنتونی/ جامعه شناسی/ ۱۳۷۶/ ترجمه منوچهر صبوری/ نشر نی